cüce gezegen

laik bir hanim
21. yüzyılın ilk beş yılında Güneş Sistemi'nde gerçekleştirilen bazı keşifler bilim insanlarını “gezegen” tanımını gözden geçirmeye zorlamıştır. 2006'da toplanan Uluslararası Astronomi Birliği'nce de bazı yeni tanımlar yapılmıştır. Buna göre bir gökcisminin gezegen olabilmesi için üç temel ölçütü sağlıyor olması gerekmektedir:

1) Güneş'in (ya da bir başka yıldızın) çevresinde dönüyor olmalıdır.

2) Küresel bir yapısı olacak denli kütlesi büyük olmalıdır.

3) Yakın çevresini “temizlemiş” olmalıdır.

Burada “temizlemiş olmak”tan anlaşılan şey, bulunduğu bölgede -yörüngesi civarında- kütleçekimsel olarak egemen olması, yani yakın çevresinde kendisine yakın büyüklükte başka gökcisimlerinin olmamasıdır.

Bir gökcisminin cüce gezegen olabilmesi için ise, yukarıdaki koşullardan ilk ikisini sağlaması yeterlidir. Ancak bunlara ek olarak herhangi bir gökcisminin uydusu olmaması da gerekir. Cüce gezegenlerin kütlesinin alt ve üst sınırları tanımlanmamıştır. Alt sınırı “küresel yapı”yı sağlayacak olan hidrostatik denge belirler. Ne var ki hidrostatik denge de gökcisminin içeriğine bağlıdır.

Güneş Sistemi'nde şimdilik 5 cüce gezegen bulunuyor: Ceres (çapı 975 km), Plüton (çapı 2300 km), Eris (çapı 2400-2600 km arasında), Haumea (çapı 1050-1400 km arasında) ve MakeMake (çapı 1300-1900 km arasında). Ancak Kuiper Kuşağı olarak bilinen bölgede, henüz gözlemlenmemiş 40-200 arasında cüce gezegen olabileceği tahmin ediliyor. Hatta ileride Kuiper Kuşağı'nın ötesi de incelenebildiğinde, bu sayının 2000'e kadar çıkabileceği düşünülüyor.

20. yüzyılın başlarında keşfedilen Plüton 2006'ya kadar gezegen kabul ediliyordu. En uzak ve en küçük gezegen oydu. Güneş'ten Dünya'ya 8 dakika 20 saniyede gelen güneş ışınları Dünya'nın yüzde 0,6'sı kadar büyük olan Plüton'a 5 saatten uzun bir sürede ancak ulaşır. Plüton artık bir cüce gezegen olarak kabul ediliyor. Güneş'e 5,9 milyar km uzaktaki bu cüce gezegenin dört uydusu vardır: Charon, Nix, Hydra ve S/2011P1.

İkinci cüce gezegen Ceres 1801'de -bugün Asteroit Kuşağı olarak bilinen bölgede- keşfedilmiş ve ilk önce gezegen olarak sınıflandırılmıştır. Ancak o bölgede sürekli yeni ve küçük gökcisimlerinin keşfedilmesi gökbilimcileri rahatsız etmiştir. Sonunda yeni bulunanlarla birlikte gezegen sayısı 20'yi aşınca Ceres ve son bulunan “minik” gezegenler 1822'de gezegenlikten çıkartılmış ve o zaman için yeni kabul edilen “asteroit” sınıfına sokulmuştur. 2006'da yapılan cüce gezegen tanımına uyduğu için de artık bir kez daha kategori değiştirmiş ve cüce gezegen olarak sınıflandırılmaya başlanmıştır.
Triton'da 15 km kadar yükseğe azot püskürten gayzerler vardır.





Güneş Sistemi'nin üçüncü cüce gezegeni Eris'tir. İlk kez Ocak 2005'te gözlemlenen Eris, Plüton'dan daha büyüktür. Şimdilik en büyük ve en uzak cüce gezegen olan Eris'in, Dysnomia adlı bir uydusu vardır. Eris, Güneş'in çevresindeki bir turunu 557 yılda tamamlar. 2010'da Güneş'e en uzak konumunda yer almıştır (97,5 AB).

Dördüncü cüce gezegen Haumea, tıpkı Plüton gibi, Kuiper Kuşağı'ndaki cüce gezegenlerden biridir. Kuiper Kuşağı, Asteroit Kuşağı'na benzeyen bir kuşaktır. Yapılan hesap ve tahminlere göre, içinde binlerce gökcismi bulunur. Böyle bir kuşağın var olması gerektiği 1930'lu yıllardan beri zaman zaman ileri sürülmüştür. Ne var ki “kuşak” 1951'de konuyla ilgili bir makale yayımlayan Gerard P. Kuiper'ın adıyla anılır: Halbuki kendisi günümüzde böyle bir kuşağın kalmadığını düşünüyordu. 1990'lı yıllara kadar böyle bir kuşağın varlığını gösteren hiçbir gökcismi saptanamamıştır. Sonunda 1990'lı yılların başında ilk Kuiper Kuşağı cismi görüldü. Sonra keşiflerin arkası kesilmedi ve Kuiper Kuşağı'nın varlığı kesin olarak kanıtlandı. Burası, Güneş'e 30-55 AB uzaklıkta (4,5-7,5 milyar km aralığında) simit şeklinde bir bölgedir. Asteroit Kuşağı'ndan yaklaşık 20 kat daha geniştir ve gökcisimlerinin toplam kütlesi de 20-200 kat daha büyüktür. Tıpkı Asteroit Kuşağı gibi Güneş Sistemi'nin oluşumundan kalan “küçük” döküntüleri içerir. Ancak bu kuşaktaki gökcisimleri asteroitlerden daha büyüktür ve yapıları da daha çok kuyrukluyıldızların yapısını andırır: Buzdandırlar. Gökbilimciler bu bölgede çapı 100 km'nin üstünde 70.000'i aşkın gökcismi olduğunu tahmin ediyor. Ne var ki hepsinin toplam kütlesi Dünya'nın ancak onda biri kadardır.

Tıpkı Plüton gibi bir başka cüce gezegen Haumea da bu kuşağın bir üyesidir. Haumea 2004'te keşfedilmiştir. Hi'iaka ve Namaka adlı iki uydusu vardır. Haumea'nın yörüngesi Güneş'ten ortalama 43 AB uzaklıktadır. Güneş'in çevresindeki bir turunu 283 yılda tamamlar.

Mart 2005'te keşfedilen ve bir Kuiper Kuşağı cismi olan MakeMake sonuncu cüce gezegendir. Hiç uydusu yoktur. MakeMake'nin yörüngesi Güneş'ten ortalama 52 AB uzaklıktadır. Bu cüce gezegen Güneş'in çevresindeki bir turunu 310 yılda tamamlar.