Bir karar vermeden önce, Ahlaki değerleri, etik kuralları ve sonuçlarını bastan sona incelememiz için hazırlanmış ikilemdir. 1967 yılında philippa foot tarafından geliştirilip, 1985'te Thomas jarvis tarafından uyarlanmış düşünsel deneydir.
Deneye gelecek olursak, bir tramvayın geliyor ve rayların üzerinde 5 kişinin olduğunu görüyorsunuz. Sonradan bir kaldıraç fark ediyorsunuz ve tramvayın yönünü sadece bir kişinin olduğu ray hattına çevirdiğini görüyorsunuz. Kaldıracı kaldırır mıydınız? 5 kişiyi kurtarıp 1 kişinin ölümüne sebep olur muydunuz?
Bu ikilem, savaş, ötenazi, işkence, kürtaj gibi durumlara uygulanmak için kullanılır.
Bir diğer versiyonunda ise, yine bir tramvay geliyor ve beş kişi rayların üzerinde. Ancak bu kez bir üst geçittesiniz, yanınızda oldukça kilosu olan ve cüsseli birisi var. Eğer onu aşağıya atarsanız, tramvayın durması kesin. Peki bu durum da bu kişiyi itip 5 kişinin hayatını kurtarır mısınız?
Son bir diğer versiyondaysa, bir doktorsunuz ve hayatta kalabilmek için nakle ihtiyacı olan 5 hastanız var. Birisi kalp nakline, iki tanesi birer böbreğe ve iki tanesi de birer akciğere ihtiyaç duyuyor.
Diğer oda da kırık bacağı kaynamaya başlamış, bunun dışında sağlıklı bir hasta var. Sağlıklı hastayı öldürüp diğer beş hastaya nakil edip hayatlarını kurtarır mısınız?
Dikkatinizi çekmem gereken bir nokta ise, farkındaysanız ikilemin versiyonları giderek dolaylı yoldan, doğrudan eyleme dönüyor. İlk versiyonda kaldıracı cekmemiz yeterken, ikincisinde bir kişiyi itiyoruz ve üçüncüsünde direkt olarak öldürüyoruz.
Bununla doğru orantılı şekilde araştırmalar sonucu verilen cevaplara göre, hemen herkes kaldıracı kaldırırken , çok az bir kısmı ise birisini itebiliyor. Direkt olarak öldürmeyi tercih ettiğimiz son versiyonda öldürmeyi seçen kişi sayısı ise neredeyse hiç.
Peki ama neden? 3 versiyonda da her halükarda bir kişinin ölümüne sebep oluyoruz. Sonucların değişmesinin sebebi ne? Ne kadar dolaylı olursa o kadar daha mı az vicdan azabı çekeceğiz? Daha mı kolay? O halde ahlak yasaları çok kolay ihlal edilebilir ve ahlak sezilerimiz sandığımız kadar gelişmiş değil. Doğru bulduğumuz kararların her zaman mantıklı, tutarlı ve güvenilir olmadığını görüyoruz. Her ne kadar insan hayatı kurtarmak için bile olsa, öldürmek eylemi, doğrudan izin verilen bir eylem değil. Hayatta kalabilmek veya dolaylı olması dışında pek çok zaman mevcut kalmamız durumunda bile bu eyleme istekli değiliz. Bunun en büyük örneğini 2. Savaşında görmüştük ki bunu başka bir başlığa saklıyorum...
Edit: imla