türkiye'nin 2.dünya savaşı'ndaki tarafsızlığı ne isviçre gibi pasif bir tarafsızlık, ne de ispanya gibi alman yanlısı bir tarafsızlıktı. türkiye'nin uygulamış olduğu politikaya aktif tarafsızlık diyebiliriz. türkiye 1945'e kadar tarafsız kalmıştır ama bu sırada savaşın bütün taraflarıyla aktif olarak ticari, diplomatik vb. ilişkilerde bulunmuştur. düşünün ki batınızda nazi almanya'sı var (ki bu adamlar fransız-ingiliz birleşik ordusunu iki buçuk ayda yendi, 1941-1942'de kızıl ordu'yu yerle yeksan etti), kuzeyinizde ve doğunuzda sscb var ve sizden toprak talebinde bulunuyorlar (buna daha sonra detaylı biçimde değineceğim). güneyinizde de fransa-ingiltere güdümlü devletler var. bunun dışında akdeniz'de yayılmacı bir italya var (ki 1920'lerden beri güney topraklarınızı işgal etmek istiyor) ve daha 1935'de etiyopya'ya saldırıp zehirli gaz kullanmış. durum bu. savaşan tarafların tam ortasındasınız. önemli bir konuma sahipsiniz ve savaş endüstrisi için gerekli madenleri (krom gibi) çıkarabiliyorsunuz. bu durumda sizi ne isviçre gibi etliye sütlüye karışmam tarzı bir tavır kurtarır, ne de ispanya gibi bir tarafı daimi olarak desteklemek. bu ortamda türkiye, savaşın bütün taraflarıyla çeşitli münasebetlerde bulunmuştur ve aktif savaşa girmemeyi başarmıştır. şimdi arkadaşın iddialarına geçebiliriz,
1)dostluk ve saldırmazlık antlaşması
18 haziran 1941'de türk-alman dostluk ve saldırmazlık paktı imzalanmıştır. almanya'nın sscb'ye saldırdığı tarih 22 haziran 1941'dir. normalde bunu okuyanın şunu düşünmesi normaldir: almanlar bizimle müttefik oldu, bundan hemen sonra da sscb'ye saldırdı.
birincisi, aynı dostluk ve saldırmazlık paktı sscb ile ta 17 aralık 1925'te imzalanmıştır.
ikincisi, almanya'nın sscb'ye saldırması resmi bir savaş ilanıyla değil, ani biçimdedir. yani savaşa girmeden dört gün önce bu anlaşmanın imzalanması almanya'nın türkiye tarafını güvenceye alması olarak yorumlanabilir. zira türkiye kuvvetle muhtemel bu harekattan habersizdir.
üçüncüsü, 25 mart 1941'de hem türkiye hem sscb tarafından türk-sovyet saldırmazlık deklarasyonu yayınlanmıştır. bu deklarasyon, 1925'te onaylanan anlaşmayı teyit etmiştir.
(mehmet gönlübol, cem sar; olaylarla türk dış politikası(1919-1973), 1987, s.193)
yani almanya, sscb'ye saldırdığında türkiye her iki tarafla da dostluk antlaşması imzalamıştı. bu, aktif tarafsızlıktır.
2)almanya-türkiye ticareti
şöyle buyurmuş sosyalist: "ama türkiye nazilerin sscb'ye saldırmasından sonra türkiye güya tarafsızdı ama almanya'ya çeşitli yardımlar da yapıyordu: krom cevheri ve başka stratejik materyaller satıyordu.". buna da türkiye'nin "tuhaf" hareketi demiş.
savaş sırasında türkiye, almanya ile krom ticareti yapmıştır, bu doğru. krom, savaş endüstrisinde kullanılan bir madendir. arkadaşın bilmediği muhtemelen şu, türkiye ilk olarak krom ticaretine ingiltere ile başlamıştır. hem de şu koşullarda; türkiye çıkarttığı kromun "tamamını" sadece ingiltere'ye ihraç edecektir. başka bir ülkeye ihraç için, ingiltere'nin "izni" gerekmektedir.
hatta, türk tarafı ihracatın savaş boyunca devam etmesini istemiştir. ingilizler bunu reddetmiştir. 2+1 yıl olarak uzlaşılmıştır (istenirse 1 yıl uzatılabilecek).
bu anlaşma çerçevesinde 1942 yılının sonuna kadar ürettiğimiz bütün kromu sadece ingiltere'ye ihraç ediyorduk. bu mu savaş sırasında nazi sempatizanı olmak? devam edelim; 1941'de almanya, türkiye'den kendisine krom satmasını talep ediyor. ancak ingiltere ile krom anlaşması hala yürürlükte olduğundan bu talep reddediliyor. anlaşma bittikten sonra 1943'de, almanya ile krom ticareti başlıyor. bu ticaret "ingiltere'nin bilgisi dahilinde" gerçekleşmiştir. 1944'de ingiltere ve abd, türkiye'ye nota vererek almanya'ya yapılan krom ihracatının durdurulmasnı talep etmiştir ve ihracat kesilmiştir. bu konuyla ilgili olarak dönemin dışişleri bakanı numan menemencioğlu'nun meclis'te yapmış olduğu 20 nisan 1944 tarihli bir konuşma var. zaten yukarıda verdiğim bilgilerin bir kısmını buradan aldım. aynen koyuyorum;
bu konuşmada menemecioğlu, almanya ile ticaretin yapılma nedenini de açıklıyor. ingiltere ve abd, dünyanın çeşitli bölgelerinden hammadde temin edebilen ülkeler. hal böyle iken türkiye ile ticaret yapmaya pek istekli değiller (zira akdeniz aynı zamanda savaş bölgesi). almanya'nın ise böyle bir şansı yok ve türkiye'nin ekonomisi için bu ticaret hayati önem taşımakta. türkiye nazilerle ticaret yaptı, onlara yardım etti gibi bir iddiayı ortaya atmadan önce bunları göz önünde bulundurmak gerekir. bu ticaret "tuhaf" falan değildir, ekonomiyi ayakta tutmak için zorunludur (bu hem savaş öncesi, hem savaş sırası ticaret için geçerlidir. türkiye'nin 1930'larda yaptığı ticaret onu nazi yanlısı falan yapmaz). ingiltere'yle yapılamazsa, almanya'yla yapılır. bu kadar basit.
3)almanya ve italya'nın savaş gemilerine boğazlardan serbest geçiş hakkı
bu iddia tamamen sscb tarafından uydurulmuştur. bunu yorumlamak için öncelikle dönemin sscb-türkiye ilişkilerine bakmak gerekir.
sscb'nin türkiye'den toprak (kars ve ardahan) ve üs talebinde bulunduğu bir gerçek. bu talep, 1953'e kadar devam etmiştir. 30 mayıs 1953'de sscb dışişleri bakanı molotov tarafından açıklanan notada, bu talepten vazgeçilmiştir. türkkaya ataöv, mehmet ali aybar gibi isimler de bunu kabul etmiştir. bu, türkkaya ataöv'ün kitabından (mehmet ali aybar'ın bu konuda yazdıkları bağımsızlık, demokrasi, sosyalizm adlı kitabında mevcut):
bununla ilgili zamanında karşılıklı notalar verilmiştir. önemli olan nokta şu: türkiye-sscb arasında saldırmazlık anlaşması var ama ilişkiler de gergin. türkiye'nin kendi egemenlik haklarına aykırı olan bu talepleri reddetmesi gayet normaldir.
şimdi de montrö boğazlar sözleşmesine göre, boğazlardan hangi gemilerin hangi şartlarda geçebileceğine bakalım. şu linkten sözleşmenin tamamını inceleyebilirsiniz:
http://sam.baskent.edu.tr/belge/Montro_TR.pdf
ben sadece belli kısımlarını koyuyorum:
burada görüldüğü gibi savaş zamanında türkiye tarafsızsa, savaşan devletlerin savaş gemilerine boğazlar kapalıdır. aynı zamanda türkiye'nin savaşta olması yahut kendini savaş tehdidi altında hissetmesi durumunda istediği gibi hareket etme hakkına sahiptir. bu durum, batılı müttefiklerin sscb'ye akdeniz'den askeri yardım yapmasını engellemektedir. aynı zamanda sscb donanmasını da akdeniz'de hareket etmekten alıkoyar. boğazlardan alman-italyan savaş gemilerinin geçtiği iddiası, bu bağlamda ortaya atılmıştır. bu iddia, iki ülke hükümetleri arasında karşılıklı nota verilmesine sebep olmuştur. ismet inönü, 1 kasım 1945'de meclis'de yaptığı konuşmada, bu iddialara değinmiştir. aynı zamanda türkiye'nin tarafsızlığı ile alakalı da konuşmuştur. konuşmanın ilgili bölümünü koyuyorum:
bu konuyla ilgili olarak sscb ve türkiye, ikişer tane nota vermiştir. türkiye ilk notasında sscb iddialarına yanıt vermiş, ikinci notada da bir hakeme başvurulmasını teklif etmiştir. tahmin edebileceğiniz gibi sscb, hakeme başvurmayı reddetmiş, konu da kapanmıştır. notalar "türkiye'nin kapısı boğaz" adlı 1947 basımı kitapta mevcut.
4)ideolojik işbirliği
von papen, 1939-1944 yılları arasında almanya'nın türkiye büyükelçiliğini yapmıştır. arkadaş burada, mayıs 1942'de papen'in fevzi çakmak ile görüştüğünü ve savaşa almanya tarafına gireceğini söylediğini iddia etmiş. bu görüşmeyi doğrulayan herhangi bir kaynak bulamadım (yazarın verdiği wikisosyalizm linkinde de bundan bahsetmiyor, hatta wikisosyalizm de fevzi çakmak sayfası dahi yok).
frantz fanon'a kaynağını paylaştığı için teşekkür ederim. muzaffer erdost'un kitabında (kitabın adı faşizm tartışmaları: 1978) fevzi çakmak-von papen görüşmesinin kaynağı olarak johannes glasneck'in kemal atatürk ve çağdaş türkiye adlı kitap gösterildiğini söylemişti.
asıl kaynak olarak gösterilen kitabı sahaflardan temin ettim ve okudum. kitapta fevzi çakmak-von papen görüşmesinden bahsedilmiyor. zaten kitap, atatürk biyografisi olarak yazılmış ve ikinci dünya savaşı'na neredeyse değinmiyor (kitapta yaklaşık 25 sayfalık bir dış politika bölümü ve atatürk'ün ölümünden sonrasını anlatan 6-7 sayfalık bir bölüm var). kitapta türkiye'nin almanya ile yaptığı sistematik bir işbirliğinden de sözedilmemiş. aşağıdaki sayfaları örnek olarak koyuyorum:
savaş yıllarında türkiye'deki bazı bürokratların nazi sempatizanı olduğu doğru olabilir. ancak bunun devletin izlediği politikaya yön vermediği ortadadır. özellikle turancılık fikri üzerinden kendini nazilere yakın görenler olmuştur. fevzi çakmak da 1944'de yaş haddinden emekli edilmiştir. bu olayın arkasında turancılık fikrinin olup olmadığını bilmiyoruz.
bir de türkiye'de 20 bine yakın alman askerinin olduğu iddiası gerçekten akla hayale sığmıyor. ya tümen büyüklüğünde bir alman birliği nerede kalır, ne yer, ne içer? üstüne üstlük böyle bir durum türkiye'nin tarafsızlığını bozar. böyle bir şey olsaydı şu ana kadar ortaya çıkmaz mıydı? türkiye savaş sonunda zaten müttefiklerin yanında savaşa girdiğini ilan etmiş, 20 bin alman askeri türkiye'de ne halt yer? abd, ingiliz, türk, alman belgelerinde bulunmaz mıydı bu? rusların savaş döneminde yaptığı propagandayı 70 yıl sonra gelip burada tekrar etmiş adam.
sonuçta her ne olursa olsun türkiye, 2.dünya savaşı'na aktif olarak katılmadı. 1942 haziranında başlayan alman taaruzuna da destek vermedi. sscb'ye karşı yeni bir cephe de açmadı. 1942'deki askeri hareketlilikle ilgili inönü'nün söyledikleri, yukarıdaki meclis konuşmasında mevcut. ortalıkta nazilerin yanında yer alma gibi bir durum kesinlikle söz konusu değildir. bazı kişilerin(devlet içinde görevli olsun olmasın) nazi sempatizanı olması da bu gerçeği değiştirmez.
düzenleme: frantz fanon'un fevzi çakmak-von papen görüşmesini kaynak olarak gösterdiği kitaba göre 4.bölüm düzenlendi.
diğer konuların kaynakları da link attığım wikisosylizm maddesinin dipnotlarında var